نام دریاچه هامون در اوستا کانس اویا یا کس‌اُیا یا کَنسو، در پهلوی کیانسی یا کیانسیه یا کیانسه و شاهنامهفردوسی دریاچه زره و در نوشته‌های فارسی زرتشتیکانفسه آمده‌است. برای جایگاه این دریاچه در اساطیر ایران باستان به کیانسی رجوع کنید.

نقشه حوضه آبریز دریاچه هامون و رود هیرمند

مسیر دریاچه هامون

رودخانه‌های هیرمند به همراه خاش‌رود، فراه، هاروت‌رود،شوررود، حسین‌آباد و نهبندان به دریاچه هامون می‌ریزند.رود هیرمند، از رودهای پرآب فلات ایران، اصلی‌ترین رود در حوضه آبریز دریاچه هامون است که از بلندیهای کوه‌های بابا در ۴۰ کیلومتری غرب کابل از رشته کوه هندوکش درافغانستان سرچشمه می‌گیرد و پس از مسافت ۱۱۰۰ کیلومتر وارد دریاچه هامون می‌شود.

حقابه از هیرمندویرایش

حقابه ایران از هیرمند، به دادخواست حقوقی ایران از آب رودخانه هیرمند در منطقه سیستان اشاره دارد. پس از شکست گفتگوهای بسیار میان سران حکومتی ایران و افغانستان در سال‌های ۱۳۰۹ و ۱۳۲۷، با رأی کمیسیون بررسی حقآبه هیرمند به نام به کمیسیون دلتا، قراردادی در سال ۱۳۵۱ میان امیرعباس هویدا، نخست وزیر وقت ایران و موسی شفیق، نخست وزیر وقت افغانستان در کابل به امضاء رسید و مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و دریاچه هامون باشد.^{[۶][۷][۸][۹]}

با وجود انعقاد این قرارداد، از سال‌های پایانی دهه ۱۳۷۰ و هم‌زمان با کاهش بارش‌ها و خشکسالی، میزان ورودی آب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون مرتباً کاهش یافت. پمپاز و انتقال آب هامون توسط خط لوله به زاهدان و انتقال و ذخیره آب در چاه‌های نیمه زابل و همچنین استفاده از حق آبه هامون جهت کشاورزی در زابل از دلایل اصلی خشک شدن هامون می‌باشد. نبود دولتی مقتدر در افغانستان، ساخت سد کجکی بر روی هیرمند، نصب و به‌کارگیری انواعپمپ در مسیر رودخانه هیرمند جهت کشاورزی توسط کشاورزان افغان،^[۱۰] خشک شدن دریاچه هامون را در پی داشته‌است.^{[۲][۱۱][۱۲]} این مسئله موجب قطع شدن منبع معاش ۴۰۰ هزار سیستانی، کاهش قابل ملاحظه پرندگان بومی سیستان، رو به انقراض نهادن گاو سیستانی، بروزفقر و نا امنی‌های پیامد آن، مهاجرت گسترده سیستانیان به مناطق شمالی کشور و زوال روزافزون صنایع دستیسیستان شده‌است.^{[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]}

در ادبیات و اسطوره شناسی ایران کهن، دریاچه هامون از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، به ویژه در مباحث فرجام‌شناسی دین زرتشتی. در اوستا بارها به این دریاچه اشاره شده‌است. کنار این دریاچه کوه اوشیدا (اوشیدم یا اوشیدر) قرار دارد که در واقع کوهی بوده‌است که بر فراز آن بر زرتشت پیامبر وحی نازل می‌شده است. هم اکنون به نام کوه خواجه نیز معروف است. بسیاری از مورخین با توجه به کوه اوشیدر و دریای کیانسه و سایر اسناد موجود خاستگاه آیین زرتشت را سیستان می‌دانند.^[۱۷] این کوه اولین خاستگاه ادیان و ائین‌های پسا اسطوره‌ای می‌باشد و خاستگاه آئین زروانی است که دوازده هزار سال قدمت دارد؛ و در این دین علاوه بر اهورا اهریمن هم مورد ستایش قرار میگرد و خاندان گلپری و مراد که نو مسلمان شده هستند بازماندگان این قوم (زروانی‌ها) می‌باشند و ساکن حاشیه در یاچه هامون هستند.

تیمورلنگ نیز از این دریاچه چنین یاد می‌کند:امیر سیستان مرا سوار برکشتی کرد و روی دریاچه هامون گردش داد و به من گفت که در دوره رستم وسعت این دریا بیش از این بود که می‌بینی. مؤلف حدودالعالم می‌نویسد:دریای زره به سیستان است که گرد آن سی فرسنگ است، اندر پهنای او هشت فرسنگ وگاه آب این دریا چندان بود که از رودی خیزد که از کرمان بگذرد و به دریای اعظم ریزد.^[۱۸]

در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۹۴ «سعید محمودی» مدیرکل حفاظت محیط زیست استان سیستان و بلوچستان از تلاش‌ها و رایزنی‌هایی برای ثبت تالاب هامون به عنوان ذخیرگاه زیست کره مشترک بین ایران و افغانستان در یونسکو خبر داد. وی تصریح کرد: برای حفاظت از تالاب بین‌المللی هامون سلسله اقدامات ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی انجام شده و همچنان ادامه دارد که ثبت آن در یونسکو به عنوان ذخیرگاه زیست کره یکی از این فعالیت‌های در حال اجرا است. با معرفی هامون به عنوان ذخیرگاه زیست کره مرزی بودجه‌های بین‌المللی برای مدیریت تالاب افزایش می‌یابد و موضوع حق آبه هامون با جدیت بیشتری دنبال می‌شود.^[۱۹]در زمان حمله تیمور به سیستان سیفور زروانی رهبر زروانی‌ها راه شکستن سد سیستان را به تیمور آموخت و به او گفت در صورتی که این سد بشکند سیستان نابود و سیستانیان خواهند مرد و او (تیمور) فاتح سیستان خواهد شد و سیستان از شر دیوهای مهاجم و فراریان ایران که بر آن مستولی شده‌اند نجات خواهد یافت. تیمور چنین کرد و همه مردمان کشته شدند به جز زروانی‌ها که سوار بر توتن‌های خود از غرقه شدن نجات یافتند. زروانی‌ها به دلیل این ماجرای تاریخی همیشه اقلیت دینی خطرناک و خائن که به کفر و شیطان‌پرستی مشغولند قلمداد می‌شدند و سال‌ها بعد در ۱۳۰۳ خورشیدی مراد نوری و سامیار نوری که از زروانیان اهریمنی بودند و بزرگان زروانی‌ها از ترس جان و پس از محاصره توسط مسلمین مسلمان شده و آتشگاه آن‌ها بر کوه اوشیدا خاموش و متروک گردید. وزروانیان اهورایی هم به زندگی در سکوت ادامه دادند.

تغییرات سطح آب در دریاچه هامون در گذر زمان

دریاچه هامون مدت‌هاست با بحران بی‌آبی روبه‌روست و خشک‌  شدن بخش‌های وسیعی از آن موجب به‌وجود آمدن مشکلات مختلف زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی در سطح منطقه شده‌است.

در اردیبهشت سال ۱۳۹۳ و با جاری‌شدن سیلاب از افغانستان، دریاچه هامون پس از ۱۵ سال آب‌گیری شد. با این‌حال کارشناسان محیط زیست در سیستان و بلوچستان هشدار می‌دهند احیای دریاچه هامون موقتی است و خطر خشک‌شدن، هم‌چنان این تالاب بین‌المللی را تهدید می‌کند.^[۳]

وضعیت دریاچه هامون در سال ۱۳۸۴